Patron

- żył w czasach oświecenia,
- pochodził z Piły (był synem i wnukiem burmistrza Piły),
- wybrał stan duchowny jako jedyną drogę kariery naukowej i literackiej dostępną w jego czasach dla mieszczanina,
- studiował za granicą - w Niemczech i Francji,
- szczególnie interesował się naukami przyrodniczymi,
- zainteresował się zwłaszcza głośną w jego czasach teorią Buffona, zakładającą ewolucyjny rozwój świata - przetłumaczył nawet jego "Epoki natury" na język polski,
- pasjonował się geologią - wędrował po Alpach i Apeninach, prowadząc tam badania naukowe, które później kontynuował w Polsce ("O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski" - 1815),
- wrócił do kraju ogarnięty pasją badacza natury i reformatora,
- trafił na dwór Andrzeja Zamoyskiego, jednego z najświatlejszych polskich magnatów i został wychowawcą jego synów,
- był publicystą i reformatorem ("Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego", "Przestrogi dla Polski"),
- to bystry podróżnik, uczony (organizator i prezes od r.1808 Towarzystwa Przyjaciół Nauk) i filozof (autor ciekawej koncepcji hisroriozoficznej zawartej w poemacie "Ród ludzki" 1791-1797, wyd. 1816),
- podejmował próby poetyckie i translatorskie (przełożył poemat dydaktyczny Louisa Racine'a "O religii" i poemat Woltera "O zapadnieniu Lizbony", dokonał też przekładu "Iliady" Homera wierszem nierymowanym),
- był filantropem i społecznikiem - podjął inicjatywę budowy gmachu dla TPN w Warszawie do dziś zwanego Pałacem Staszica; w większości za własne pieniądze ufundował pomnik Mikołaja Kopernika; założył Towarzystwo Hrubieszowskie, które przekształcało olbrzymie dobra Staszica w swego rodzaju samorządową instytucję, w której chłopi uzyskali wolność i prawa własności.

Już jego pierwsze dzieło "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego", opublikowane anonimowo w 1789 roku, wywołało spore zamieszanie. Przywykło się nawet uważać je za dzieło inicjujące wielki ruch umysłowy Sejmu Wielkiego, bo jego ukazanie się zapoczątkowało powstawanie innych pism, projektów, polemik toczonych aż do chwili uchwalenia Konstytucji 3 Maja.
A co takiego niezwykłego było w "Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego"? Otóż - oprócz siły argumentacji (były tam rozdziały na temat m.in. edukacji, prawodawstwa, władzy wykonawczej), dużego ładunku emocjonalnego, świadomości zagrożenia niepodległości Polski i propozycji radykalnych środków zaradczych (stworzenie nowoczesnej armii, oddanie tronu jednej z potężnych dynastii z państwa ościennego, prowadzenie polityki zagranicznej skłócającej mocarstwa zaborcze, wzmocnienie siły ekonomicznej państwa), ukazaniu się tego dzieła towarzyszył klimat sensacji politycznej. Podobno agenci magnatów próbowali wykupić wszystkie egzemplarze nakładu, chcąc uniemożliwić kolportaż książki. A autorstwo mylnie przypisywano Józefowi Wybickiemu - znanemu działaczowi patriotycznemu, późniejszemu autorowi "Pieśni Legionów polskich we Włoszech", czyli dzisiejszego "Mazurka Dąbrowskiego". Zaskoczeniem był fakt, że autorem tekstu powszechnie dyskutowanego był nieznany młody ksiądz.
A ów młody duchowny bez kompleksów, surowo oceniał zaniedbania m.in. w dziedzinie edukacji, twierdząc: "Zdaje mi się [...] że my serce zaniedbaliśmy zupełnie, nienawidząc pracę, pożyteczne, dokładne nauki znamy bardzo mało, stąd wielka próżność [próżniactwo] nudzi nas i zabawy szukać każe." I przypominał o konieczności ograniczania własnych ambicji, jeśli tego wymaga interes społeczny i narodowy: "Kto wolności ofiar czynić wzbrania się, ten niegodnym wolności darów staje się." Siły tym słowom dodaje fakt, że narratorem "Uwag" jest obywatel tej części Polski, która na skutek pierwszego rozbioru utraciła już całkowicie niepodległość: "(...) ja zostałem niewolnikiem króla pruskiego. (...) Już uspokoiła się miłość osobista, ale miłość straconego kraju często mi zapytanie czyni: jeśli nie masz już dla reszty Polski ratunku?" Taka strategia wzmacnia emocjonalny walor przedstawianych argumentów. A subiektywnych uwag pełnych niepokoju o los Rzeczypospolitej i apostrof do czytelnika, apelujących do jego patriotyzmu, jest tam wiele. Staszic bowiem potrafił mistrzowsko wykorzystywać chwyty dawnych kaznodziejów, a także takich mistrzów czasów oświecenia jak Rousseau i Buffon. A hasła, które znalazły się w "Uwagach", w czasach oświecenia musiały brzmieć rewolucyjnie, choć dla nas są oczywiste: chłopom i mieszczanom nadać prawa obywatelskie, kobietom pozwolić małżeństwa zawierać z własnej woli, a nie pod przymusem...
Nie sposób tu napisać wszystkiego o "Uwagach". Kryją one mnóstwo niespodzianek dla uważnego czytelnika. Są utworem o nowatorskiej kompozycji, wykorzystującym interesujące chwyty literackie, jak np. widowisko parateatralne (postacie z transparentami).

"Przestrogi" ukazały się podczas obrad Sejmu Wielkiego. Miały uzmysłowić szlachcie konieczność podjęcia programu reform i uchwalenia konstytucji. Szczególnie zajął się tam Staszic ustrojem politycznym i koncepcją narodu. Zasady ustroju zostały oparte na oświeceniowym prawie człowieka gwarantującym "równość, wolność i własność" wszystkim członkom społeczeństwa. Despotyzm uważał Staszic za zagrożenie pokoju i wolności w całej Europie. Uważał, że reforma państwa w duchu oświeceniowego republikanizmu pozwoliłaby wyzwolić wszystkie siły twórcze narodu. Wzywał: "Rozwiążcie te nierządem skrępowane miliony rąk! Ukażcie poddanym Rzeczypospolitej te same powaby, ułudy, nadzieje, którymi taką dzielność w swoich niewolnikach budzą despoci."
Dla Polski, będącej monarchią konstytucyjną, Staszic sformułował nową koncepcję narodu. Odciął się od rządów oligarchicznych: "Z samych panów zguba Polski" ostrzegał. A zamiast rządów magnatów, proponował system oparty na hegemonii szlachecko - mieszczańskiej, bo "Już oświecił się stan miejski w Polsce do tego stopnia, iż czuje, że jest człowiekiem." Żądał dopuszczenia do władz i urzędów przedstawicieli mieszczaństwa. Natomiast, mimo że było w "Przestrogach" wiele fragmentów w obronie chłopów, nie przyznawał im Staszic większej roli w tworzeniu się nowoczesnego narodu. W zakończeniu "Przestróg dla Polski" apelował: "Róbcie z młodzieży szlacheckiej i miejskiej jeden naród. Niszczcie między nimi niechęć. Zakrzewiajcie wzajemną miłość [...] Nie całość jednego stanu, ale całość narodu jest Prawem najwyższym."
Staszic był realistą politycznym. Wiedział, że szlachta nie zgodzi się na zbyt gwałtowne zmiany. Charakterystyczna dla Staszica - republikanina jest pochwała dawnych cnót, obyczajów i patriotyzmu średniej szlachty. Chwalił on konfederację barską i postawę Rejtana, sprzeciwiającego się podziałowi kraju. Szanował tradycje narodowe, których nosicielem była szlachta i oskarżał magnatów o kult cudzoziemszczyzny, pogardę dla rodzimych obyczajów i kultury. Wskazywał, że kosmopolityzm magnatów często prowadził do zdrady. Daleki był przy tym od obiektywizmu, ale głos Staszica reprezentował opinie oświeconych Sarmatów, średnioszlacheckich kół postępowych.
Podobnie jak w "Uwagach" (choć nieco oszczędniej), operował autor środkami literackimi służącymi nadaniu walorów emocjonalnych rozważaniom. Często zwłaszcza trafiają się wizyjne obrazy, mające wstrząsnąć sumieniem współczesnych: "Pięć części narodu polskiego stoi mi przed oczyma. Widzę miliony stworzeń, z których jedne wpółnago chodzą, drugie skórą albo ostrą siermięgą okryte, wszystkie wyschłe, znędzniałe, obrosłe, zakopciałe. Oczy głęboko w głowie zapadłe. Dychawicznymi piersiami bezustannie robią. Posępne, zadurzałe i głupie, mało czują i mało myślą: to ich największą szczęśliwością." Ten obraz nędzy chłopskiej został celowo zdehumanizowany i raczej nie można go traktować jako dosłowny opis polskiej wsi XVIII wieku.

"Ród ludzki" (1791-1797)

To poemat zawierający nowoczesną koncepcję historiozoficzną. Staszic określił sześć faz rozwoju społeczeństw i uznał, że uwarunkowany on został walką ciemiężonych z ciemiężycielami, którzy stosowali prawo "wyłącznictwa". To sprawiło, że "ród ludzki" wykroczył przeciw naturze. Istotną rolę w kolejnych fazach rozwoju cywilizacji odgrywa forma własności. W okresie walki gminu o swoje prawa, następuje upowszechnianie własności. Za kryterium podziału dziejów ludzkości uznane są tu zmieniające się stosunki między gnębionymi a gnębicielami, a nie wydarzenia polityczne, naukowe czy kulturalne. Rozwój sztuk, nauki i zmiany w świadomości społecznej uznał Staszic za pochodne zachodzących procesów. Oświecenie mas przedstawione zostało jako znak najgroźniejszy dla despotów i tyranów: "Z motłochów, których dumna, twarda samodzierżnia/ Rodzenie się zhańbieniem, wzgard piętnem znaczyła,/ Wyjdą dowcipy, myślom dadzą nieśmiertelność."

Ważniejsze opracowania historycznoliterackie:

- O nauce, jej znaczeniu i organizacji. Wybór pism, oprac. B. Suchodolski, t. 1-2, Warszawa 1954;
- Pisma i wypowiedzi pedagogiczne, oprac. T. Nowacki, Wrocław 1956;
- Materiały do działalności pedagogicznej, oprac. T. Nowacki, Wrocław 1957;
- Pisma filozoficzne i społeczne, oprac. B. Suchodolski, t. 1-2; Warszawa 1954;
- Być narodowi użytecznym. Wybór pism, oprac. B. Suchodolski, Warszawa 1976;
- Przestrogi dla Polski, oprac. S. Czarnowski, BN I 90;
- B. Szacka, Teoria i utopia Stanisława Staszica, Warszawa 1965;
- B. Szacka, Stanisław Staszic. Portret mieszczanina, Warszawa 1962;
- B. Szacka, Stanisław Staszic, Warszawa 1966;
- T. Mikulski, Uwagi nad "Uwagami" [w:] Ze studiów nad Oświeceniem, Warszawa 1956;
- A. Jendrysik, O wydaniach "Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego" w XVIII wieku, "Pamiętnik Literacki" 1961, z.2;
- A. Jendrysik, Wokół genezy "Uwag" Staszica, Zeszyty Naukowe WSP w Katowicach. Prace Historycznoliterackie Katedry Historii Literatury, z.3 (1965);
- A. Jendrysik, O wydaniach "Przestróg dla Polski" w XVIII wieku, "Pamiętnik Literacki" 1956, z.2;
- W. Borowy, Staszyc jako poeta, "Nauka i Sztuka" 1945, nr 1;
- J. Kolbuszewski, Obraz Tatr w "Ziemiorództwie" Stanisława Staszica, "Przegląd Humanistyczny" 1966, nr 4.

Opracowano na podstawie: "Stanisław Staszic" [w:] Mieczysław Klimowicz, "Oświecenie", wyd. piąte zmienione i rozszerzone, Seria: Wielka historia literatury polskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 415 - 427.

Inne wydawnictwa i strony www poświęcone Stanisławowi Staszicowi:

- Zbigniew Wójcik, "Stanisław Staszic - organizator nauki i gospodarki", Kraków: Stowarzyszenie Wychowanków Akademii Górniczo-Hutniczej im. Staszica, 1999, ss. 220, il., ISBN 83-902089-3-8.
- Staszic S., "Autobiografia-Autobiography. Testament-Testament", red. J. Olejniczak, Piła 2005; ss. 32, il.; ISBN 83-902712-6-5
- Olejniczak Józef, "Stanisław Staszic w sztuce medalierskiej", Piła 1990
- Czarniecki Stanisław, "Postać Staszica utrwalona w nazewnictwie nauk o Ziemi", Piła 1994; ss. 31, il.; ISBN 83-902712-0-6
- Stanisław Staszic. -Materiały sesji staszicowskiej - Piła 19-20 września 1995", Piła 1995; ss. 254, il.; ISBN 83-902712-1-4
- "Zeszyty Staszicowskie"